الآداب العربیة في القرن التاسع عشر

اَلْآدابُ الْعَرَبِیةُ فِی‌الْقَرْنِ التّاسِع عَشَر، كتابی ادبی به زبان عربی تألیف لُویس شَیخو (1275-1346ق /  1859-1927م)، از آباء یَسوعی لبنان. وی كه خود مؤسس مجلۀ المشرق بود، طی سالهای 1325-1328ق / 1907-1910م به انتشار سلسله مقالاتی دربارۀ نویسندگان و شاعران و اوضاع ادبی (سدۀ 13ق /  19م) در همان مجله پرداخت و سپس مجموعۀ آن مقالات را در دو جلد انتشار داد: جلد اول، شامل 1214-1287ق / 1800-1870م، بیروت، المطبعة الكاثولیكیة، چ 1، 1236ق /  1908م، چ 2، 1342ق / 1924م، 140 ص و یك مقدمۀ 2 صفحه‌ای به زبان فرانسه؛ جلد دوم، شامل 1287- 1318ق / 1870-1900م، بیروت، المطبعة الكاثولیكیة، چ 1، 1328ق / 1910م، چ 2، 1345ق / 1926م، 192 ص.
شیخو از 1344ق / 1925م كار بررسی در ادبیات معاصر عرب را از سر گرفت و در سالهای بیست و سوم و بیست و چهارم مجله (1344-1345ق / 1925-1926م) مقالاتی دربارۀ تاریخ ادبیات عربی در ربع اول سدۀ 20م (ربع دوم سدۀ 14ق) نگاشت كه مجموعۀ آنها نیز زیر عنوان تاریخ الآداب العربیة فی الرّبع الأوّل...، در 208 ص در 1345ق / 1926م در بیروت انتشار یافت. در این سال مجموعۀ هر 3 كتاب یكجا تجلید و منتشر شد. هریك از این مجلدات نیز شامل فهرست اعلام عربی (به تفكیك مسلمانان از نصرانیان)، اعلام خاورشناسان (به خط عربی و لاتینی) و نامهای جغرافیائی است، اما در كتاب سوم به یك فهرست عام اكتفا شده است.
اهمیت كتاب شیخو در آن است كه تا سال انتشار آن در المشرق، هیچ اثر مشابهی به زبان عربی تألیف نیافته بود و شرح احوال بزرگان شعر و ادب عرب، در جُنگها و كتب تراجم و گاه مجلات و یا كتابهای مربوط به علوم دیگر پراكنده بود و هنوز مفهوم «تاریخ ادبیات» به صورت تاریخهای اروپاییِ سدۀ 13ق / 19م، در خاورزمین نضج نیافته بود. شاید تنها اثری كه با مقدمات كتاب شیخو هم‌عصر و قابل قیاس است، سخنرانی كُردعلی در پاریس (1328ق / 1910م) باشد كه بعدها در غرائب الغرب او چاپ شد (دمشق، 1328ق / 1910م، صص 94-112). در اروپا تاریخهای متعددی دربارۀ ادبیات عرب تألیف شده بود (مثلاً هامرپورگشتال، وین، 1272ق / 1856م؛ هُوار، پاریس، 1320ق / 1902م؛ بروكلمان، ویمار، 1319ق / 1902م؛ پیتزی، میلان، 1321ق / 1903م؛ نیكلسون، لندن، 1325ق / 1907م و جز اینها)، اما این مؤلفان كمتر به ادبیات معاصر پرداخته‌اند (قس: بروكلمان «تاریخ ادبیات عرب»، 2 / 620 به بعد كه بسیار مختصر است و بعدها در «ذیل» آن كتاب تكمیل شده؛ نیكلسون «تاریخ ادبیات عرب» گرچه فصل آخر كتاب را به عصر مغول تا زمان حال اختصاص داده، اما از زمان حملۀ ناپلئون به مصر پیش‌تر نیامده است). شیخو كه زبان فرانسه را نیك می‌دانسته، گویا به نوشته‌های موجود در دیگر زبانها عنایتی نداشته است و تنها چند بار از تاریخ ادبیات هوار استفاده كرده است.
فصل اول و دوم جلد اول به بررسی عواملی كه «نهضت» عربی را موجب گردید ــ مانند برخی حوادث چون حملۀ ناپلئون، ایجاد صنعت چاپ، فعالیت مدارس مسیحی در كشورهای گوناگون عرب، پیدایش انجمنهای گوناگون در شرق و غرب، اقدام خاورشناسان به تألیف در ادبیات عرب و جز آن ــ اختصاص دارد. همین روش در آغاز فصلهای بعد و در مقاطع تاریخی معین تكرار شده و در خلال گفتارها به شرح احوال ادیبان هر دوره اشاره گردیده است. مؤلف در پایان هر فصل بخش نسبتاً مفصلی به خاورشناسان اختصاص داده است. روش كار در جلد دوم عیناً مانند روش جلد اول است، جز اینكه تفكیك میان ادیبان هر كشور، خاصه تمایز میان ادیبان مسلمان و مسیحی در جلد دوم، بارزتر است. كتاب سوم كه دربارۀ ادبیات عرب در آغاز سدۀ 14ق / 20م است (شامل حوادث مهمی چون 2 جنگ جهانی، اضمحلال امپراتوری عثمانی، پیدایش چند كشور مستقل عربی و مانند آن)، به 3 «قسم» (بر حسب زمان) و چندین «بحث» و «باب» بخش شده است. هر فصل با بررسی انگیزه‌های تحول در آن دوره آغاز می‌گردد و به شرح احوال ادیبان (بیشتر مسیحیان و تأثیر آنها در ادبیات عرب) ختم می‌شود. آخرین جزء این كتاب (بحث سوم، صص 139-185) دربارۀ نویسندگان و شاعران و اوضاع ادبی در زمان مؤلف است. 
عنایت آشكار شیخو به ادیبان و شاعران مسیحی و منسوب ساختن بسیاری از بزرگان به آیین نصرانی (به‌ویژه در كتاب شعراء النّصرانیة، ج 1، فی الجاهلیة، بیروت، 1343ق / 1924م؛ ج 2، فی‌الاسلام، بیروت، 1345ق / 1926م) پیوسته موجب انتقاد نویسندگان مسلمان بوده است.

مآخذ

در متن مقاله.

آذرتاش آذرنوش